تقریبا همه رانندگان وسایل نقلیه از نحوه عملکرد روغن موتور و زمان تعویض آن بر اساس کیلومتر کارکرد خودرو اطلاعات کافی دارند، اما سیالات مهم دیگری در خودرو مورد استفاده قرار می گیرد که همگی وظایف بسیار حساس و دقیقی را بر عهده دارند؛ در صورتی که در عملکرد صحیح هر یک از این سیالات اختلال ایجاد شود حوادث ناگواری در انتظار سرنشینان خودرو خواهد بود.
از جمله این سیالات کاربردی می‌توان به روغن هیدرولیک، روغن گیربکس یا واسکازین و روغن ترمز اشاره کرد. آیا تاکنون در ذهن خود با این سوالات روبه‌رو شده‌اید که زمان تعویض روغن هیدرولیک و مایع ترمز چه وقت است؟ عمر مفید این سیالات در حال کارکرد در خودرو چقدر است؟ آیا روغن هیدرولیک تازه در نرمی و عملکرد فرمان تاثیر دارد؟ آیا روغن ترمز تازه در قدرت ترمزگیری تاثیر دارد؟ آیا تعویض روغن گیربکس در نرمی و بی‌صدا کارکردن گیربکس موثر است؟ چگونه می‌توان دریافت که این سیالات خواص فیزیکی و شیمیایی خود را از دست داده و یا اصطلاحا فاسد شده‌اند؟ در این نوشتار سعی شده است که به بخشی از این‌گونه سوالات پاسخ داده شود.
* روغن هیدرولیک
خودرویی که دارای فرمان هیدرولیکی است، به یک منبع انرژی برای کمک به
راننده در هنگام پیچیدن و دور زدن مجهز است. بیش تر فرمان‌هایی که از چنین
منبع انرژی برخوردارند هیدرولیکی‌اند. وقتی راننده غربیلک فرمان را
می‌چرخاند، پمپ هیدرولیک، روغن مربوطه را تحت فشار به سیستم فرمان خودرو
انتقال می‌دهد تا به واسطه اهرم‌بندی مناسب، چرخ ها به راحتی به طرفین گردش
کنند. روغن هیدرولیک مانند روغن های دیگر از اختلاط روغن پایه و مواد
افزودنی تولید می شود که می تواند با توجه به نوع روغن پایه و مواد
افزودنی، کاربردهای مختلفی در سیستم های گوناگون داشته باشد.
روغن هیدرولیک را می‌توان پرمصرف‌ترین روغن صنعتی نامید، از این‌رو با توجه
به مصرف بالا و کاربردهای متنوع و شرایط کاری گوناگون، این روغن نیز از
تنوع بالایی برخوردار است. در واقع روغن هیدرولیک در یک سیستم نقش
انتقال‌دهنده انرژی را بازی می کند و در صورتی که این روغن دچار مشکل شود،
این وظیفه به خوبی انجام نشده و سیستم با اختلال یا توقف در کارکرد روبه رو
می‌شود. به طور کلی وظایفی که از یک روغن هیدرولیک انتظار می رود،
روان‌کاری، انتقال نیرو، کاهش اصطکاک و سایش، محافظت از زنگ‌زدگی اجزای
سیستم و سازگاری با تمام اجزای سیستم است. روغن‌های هیدرولیک به‌شدت به
آلودگی هایی که وارد آن‌ها می شوند حساس بوده و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی
آن‌ها در اثر آلودگی و ایجاد شرایط سخت کاری تغییر می‌کند.
بیشتر افراد بر این باورند که روغن هیدرولیک نیز باید همچون روغن موتور،
زمان و یا کیلومتر کارکرد مشخصی داشته باشد، در حالی‌که این موضوع در
روغن‌های صنعتی و به خصوص روغن هیدرولیک به تنوع تجهیزات، شرایط گوناگون
کارکرد و نوع کاری که روغن در سیستم انجام می‌دهد بستگی دارد، از این رو
نمی توان برای تمام انواع روغن‌های هیدرولیک مورد استفاده در خودروهای
مختلف زمان کارکرد یکسانی را تعریف نمود و آن را مبنای کار سیستم قرار داد.
روغن های هیدرولیک عموما دارای افزودنی‌هایی هستند که تجهیزات هیدرولیک را
در مقابل سایش، خوردگی و اصطکاک محافظت می‌کنند. افرودنی‌های این نوع روغن
معمولا چندمنظوره بوده و میزان آن‌ها در روغن هیدرولیک نباید به هر دلیلی
کاهش یابد. تغییر در وضعیت روغن هیدرولیک به واسطه تیره شدن یا مات شدن
ظاهری رنگ آن، استشمام بوی سوختگی از روغن، تغییرات در گرانروی یا
ویسکوزیته و همچنین کف کردن آن قابل تشخیص است.
ادامه کار با روغن اکسیدشده نیز منجر به تشدید سایش در تجهیزات متحرک و
ایجاد مشکل در سیستم فرمان خودرو می‌شود که باعث جمع شدن لجن در مخزن و
لوله‌ها می‌گردد. در صورتی که هیچ یک از علائم فوق در روغن هیدرولیک
مشاهده نشود، توصیه می‌شود بر اساس توصیه شرکت سازنده و کارشناسان خودرو،
این سیال پس از هر 120 هزار کیلومتر پیمایش خودرو به طور کامل تعویض شود.
ضمنا به این نکته نیز باید توجه داشت که هرگز روغن‌های هیدرولیک حتی با
ویسکوزیته یکسان را نباید با هم مخلوط کرد.
* * روغن گیربکس
یکی از روغن‌هایی که در خودرو مصرف می‌شود، روغن دنده یا واسکازین است.
واسکازین کلمه روسی روغن دنده (Gear oil) است. این روغن‌ها در گیربکس و
دیفرانسیل خودرو مورد استفاده قرار گرفته و با روغن موتور فرق دارند. روغن
دنده دارای مواد افزودنی مخصوصی است که از چرخ‌دنده‌ها و متعلقات آن‌ها در
برابر فشار وارده محافظت می‌کند. روغن دنده مخصوص دیفرانسیل چون در شرایط
سخت‌تری کار می‌کند، اغلب از روغن دنده گیربکس قوی‌تر می‌باشد. این روغن‌ها
نیز مانند روغن موتور بر اساس سطح کیفیت (API) و ویسکوزیته (گرانروی SAE)
طبقه‌بندی می‌شوند. این روان‌ساز دارای گرانروی ناچیز (حتی در دماهای
پایین) بوده و با فلزات موجود در جعبه دنده (فولاد و آلیاژهای مس) سازگاری
کافی دارد.
واسکازین نیز مانند سایر روغن‌ها نیاز به تعویض دارد که تعویض به‌موقع آن
باعث روان کارکردن گیربکس، افزایش عمر مفید قطعات، کاهش درجه حرارت گیربکس،
کاهش سر و صدا و در نهایت بهبود عملکرد آن می‌شود؛ کیلومتر تعویض آن هم
بستگی به نوع روغن و گیربکس خودرو و شرایط مختلف آب و هوایی و کارکرد آن
دارد. معمولا هم‌زمان با تعویض دیسک و صفحه کلاچ، واسکازین نیز تعویض می
شود. با فرض متوسط عمر سیستم کلاچ خودرو با در نظر گرفتن ترکیبی از رانندگی
در داخل شهر و جاده حدود 100 هزار کیلومتر کارکرد باشد، پس در هر بار
تعویض دیسک و صفحه کلاچ که با باز شدن کامل گیربکس همراه است، این سیال نیز
تعویض می‌شود.
این موضوع در مورد خودروهای دارای گیربکس اتوماتیک کاملا متفاوت است.
عملکرد این نوع گیربکس‌ها هیدرومکانیکی بوده و با استفاده از فشار روغن و
تنظیم مقدار فشار آن، نیروی لازم را از موتور به چرخ‌ها منتقل می‌کند.
تعویض دنده‌ها از طریق تغییر مسیر و کنترل فشار جریان روغن در گیربکس توسط
شیرهای الکترونیکی (شیر برقی) انجام می‌شود. تمامی این اعمال و کنترل
قسمت‌های مختلف توسط نرم‌افزاری که بر روی واحد الکترونیکی گیربکس (EGS)
نصب است انجام می‌گیرد.
در داخل گیربکس‌های اتوماتیک AL4 که در خانواده 206 دیده می‌شود، از روغن
مخصوصی استفاده شده که اصطلاحا به روغن‌های مادام‌العمر (Lifetime)
معروفند. منظور از این اصطلاح این نیست که هیچ‌گاه نیاز به تعویض نخواهند
داشت، بلکه حکایت از مدت زمان زیاد کارکرد آن‌ها دارد.
روغن گیربکس در اثر ورود ذرات گرد و غبار از منافذی که روغن از آن‌ها به
بیرون نشت می‌کند و همچنین کارکردن طولانی‌مدت روغن در دمای بالا به سرعت
دچار استهلاک شده و سبب از بین رفتن خاصیت اولیه آن می‌شود.
* *مایع ترمز
مایع ترمز یا در اصطلاح عامیانه، روغن ترمز توسط بیش تر رانندگان امروزی
مورد بی توجهی قرارگرفته و باوجود اهمیت حیاتی آن متاسفانه بسیاری از
رانندگان و حتی تعمیرکاران لزومی به تعویض آن نمی‌بینند. مایع ترمز در سطوح
کیفی خاصی تولید می شود و بر اساس کد استانداردی که از سوی اداره حمل و
نقل امریکا برای روغن ترمزها تعیین شده سه نوع روغن ترمزDOT5 ،DOT4 و DOT3
در وسایل نقلیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. شماره DOT بزرگ‌تر نشان‌دهنده
بالاتر بودن دمای جوش روغن ترمز و در نتیجه کیفیت بهتر و تحمل بیشتر آن
است.
روغن ترمز DOT3 بر پایه ترکیبات پلی‌الیفاتیک با نقطه جوش حداقل 369 درجه
فارنهایت، DOT4بر پایه استربورات با نقطه جوش حداقل 414 درجه فارنهایت و
DOT5متشکل از پلی‌دی‌متیل‌سیلوکسان بر پایه سیلیکون یا نقطه جوش حداقل 468
درجه فارنهایت است. از میان استانداردهای ذکرشده، انواع DOT3 و
DOT4تقریبا عملکرد مشابهی دارند، ولی نقطه جوش DOT4 بالاتر است. اما DOT5
کاملا یا این دو متفاوت بوده و جاذب رطوبت نیست و فقط باید در سیستم هایی
استفاده شود که لاستیک‌ها و درزبندی‌ها با آن سازگار باشد، زیرا در غیر این
صورت سیستم دچار خوردگی و نشتی خواهد شد.
میانگین دمای جوش مایع ترمز پس از سه سال کارکرد، به دلیل جذب رطوبت، تا
حد خطرناکی پایین می‌آید. بسیاری از کارشناسان بر تعویض مایع ترمز هر یک یا
دو سال یک بار بر حسب شرایط کارکرد خودرو تاکید دارند منطق آن‌ها بر پایه
این واقعیت است که مایع ترمز با پایه گلیکولی، رطوبت واردشده به سیستم را
جذب می‌کند و مایع ترمزی که رطوبت را جذب کرده باشد باعث ایجاد ترک‌های
میکروسکوپی در سیستم ترمز و نهایتا نشتی و ورود هوا می‌شود. این مشکل در
مناطق آب و هوایی مرطوب بیشتر مشهود است. مایع ترمز خودروها فقط بعد از یک
سال، به طور میانگین دو درصد رطوبت جذب می کنند؛ بعد از 18ماه سطح آلودگی
می‌تواند بیش از سه درصد شود و پس از چند سال آلودگی مایع ترمز به هفت تا
هشت درصد رطوبت می‌رسد. افزایس میزان رطوبت سبب ایجاد حباب‌های ریز در مایع
ترمز می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سیستم ترمز چرخ‌های جلوی خودرو که
خطوط انتقال نیمه‌فلزی دارند، گرمای بیش‌تری نسبت به چرخ‌های عقب تولید
می‌کنند؛ این دمای بالا نیازمند مایع ترمزی است که بتواند آن را تحمل کند.
این نوع سیالات چون پایه گلیکولی دارند، خاصیت جذب آب و رطوبت در آن‌ها
وجود دارد تا بتوانند رطوبت موجود در سیستم را جذب کنند تا مانع پوسیدن
سیستم ترمز و از بین رفتن مدارها شود اما هر ماده ای که چنین قابلیتی دارد
بالاخره به نقطه اشباع هم می‌رسد و در این زمان رطوبتی که وارد سیستم
می‌شود برای روغن ترمز قابل جذب نیست و این رطوبت ممکن است در قسمت‌های
مختلف سیستم جمع و باعث بروز اشکال شده و بعد از مدتی باعث فاسد شدن روغن
ترمز شود. در آن صورت دمای جوش روغن پایین آمده و در شرایطی که ترمزهای پی
در پی یا شدید گرفته می‌شود روغن ترمز به جوش می آید و باعث به اصطلاح خالی
شدن ترمز می‌شود. بنابر این توصیه می‌شود روغن ترمز حداقل هر دو سال و یا
۶۰هزار کیلومتر به طور کامل از سیستم تخلیه و تعویض شود.
